Burhanizm

Burhanizm, Altay Türklerinin Şamanist inançlarını modernleştirme ve Rus egemenliğine karşı birleşme arayışında ortaya çıkmış, zengin mitolojik unsurlar barındıran bir inanç sistemidir.

Geleneksel Türk mitolojisinden ve Tengricilikten beslenirken, kendi içinde yeni yorumlar ve figürler de geliştirmiştir.

Burhanizm, özellikle "Ak Din" olarak anıldığı için, beyaz renk ve saflık önemli bir yer tutar. Bu, birçok mitolojik figürün ve ritüelin beyazla ilişkilendirilmesinde görülür.

Ak Burhan

* Ak Burhan: Burhanizmin merkezindeki en önemli figürdür. Çet Çelpanov ve üvey kızı Çugul'a göründüğü iddia edilen, Altay halkını Rus zulmünden kurtaracak olan bu varlık, genellikle yaşlı, beyaz sakallı ve bilge bir adam olarak tasvir edilir. Ak Burhan, Altay Türklerinin geçmişteki kurtarıcıları olan Oyrat Kaan ve Amır Sanaa gibi tarihi şahsiyetlerle de özdeşleştirilir. Bu, hem dini hem de milli bir kurtarıcı figürü olduğunu gösterir. Moğol mitolojisindeki Tsagan Ebugen (Beyaz Yaşlı Adam) ve Türk mitolojisindeki Dede Korkut ile de benzerlikler taşır.

* Yayık Han: Tengricilikten gelen önemli bir ruhtur. Burhanizm'de de yeri vardır. Gökyüzü alemindeki tanrıların habercisi olarak kabul edilir ve insanları kötülüklerden korur. Sulara hükmeder, kamçısı şimşektir. İlkbaharda süt ve bulgurla yapılan lapalar ırmaklara saçılır, bu ona yapılan "saçı" (cansız kurban) törenleridir.

* Umay Ana: Lohusaların ve çocukların koruyucu tanrıçasıdır. Geleneksel Türk inancından Burhanizm'e geçmiştir.

* Ot Ene (Ateşin Anası): Burhanistlerin her dinsel uygulamanın başında selamladıkları, ateşin ve ocağın koruyucu ruhudur. Ak din'in önemli bayramlarından biri ona adanmıştır.

* Ülgen: Tengricilikteki gök aleminin efendisidir. Burhanizm'de de bazı Altay kavimlerinin kutsal atası olarak kabul edilir. İyilik ve iyiliğe ilişkin kavramlarla bağlantılıdır.

* Erlik: Tengricilikte yeraltı dünyasının efendisi ve kötülüğün sembolüdür. Burhanizm, Şamanizm'in bu yönünü reddederek veya etkisini azaltarak, "Ak Din" adıyla iyiye ve aydınlığa odaklanmıştır.

Kozmoloji ve Dünya Anlayışı

Burhanizm, eski Türk kozmolojisindeki üçlü dünya anlayışını (gök alemi, orta dünya ve yeraltı alemi) temel alır. Ancak Şamanizm'deki ruhlar ve şamanın ruhlar dünyasıyla etkileşimine daha mesafeli durur, kötü ruhların etkisini azaltmaya çalışır.

* Ak Dünya (Gök): Ak Burhan ve diğer iyi ruhların, tanrıların bulunduğu yerdir. Aydınlık, saflık ve iyilikle ilişkilendirilir.

* Orta Dünya (İnsanların Dünyası): İnsanların yaşadığı, iyi ve kötü güçlerin etkileşimde olduğu yerdir.

* Kara Dünya (Yeraltı): Erlik gibi kötü ruhların mekanıdır. Burhanizm, yeraltı alemi ve kötü ruhlarla olan ilişkileri zayıflatmayı hedefler.

Önemli Mitolojik Temalar

* Kurtarıcı Beklentisi: Oyrot Kaan efsanesi, Burhanizm'in ortaya çıkışında önemli bir rol oynamıştır. Halkını baskıdan kurtaracak bir liderin geleceğine dair bu inanç, hareketin milli ve bağımsızlıkçı yönünü güçlendirmiştir.

* Arınma ve Saflık: Beyaz renk, ardıç tütsüsü gibi unsurlarla sembolize edilen arınma ve saflık, Burhanizm'in mitolojik ritüellerinde merkezi bir yer tutar. Bu, eski Şamanist pratiklerin ıslah edilmiş bir versiyonudur.

* Doğa Unsurlarının Kutsallığı: Altay Türklerinin doğayla iç içe yaşaması, dağların, suların, ağaçların ve hayvanların mitolojideki yerini korumasına neden olmuştur. Örneğin, bir dağın veya gölün ruhu (iyesi) veya bir kabilenin koruyucusu (seok) da Burhanizm inançlarında yer bulur.

Anlatım Biçimleri

Burhanizm'in mitolojik anlatıları ve inançları, genellikle efsaneler, dualar ve ilahi gibi şarkı şeklinde okunan metinler aracılığıyla aktarılır. Yazılı bir kutsal kitabı olmamakla birlikte, sözlü gelenek ve ritüeller yoluyla nesilden nesile aktarılan bir bilgi birikimi vardır.

Burhanizm, Altay Türklerinin hem tarihi hem de kültürel kimliğinde derin izler bırakmış, mitolojik öğeleriyle kendi özgün inanç sistemini yaratmış önemli bir harekettir.