Kalenderilik ve Kalenderi Dervişler

Murat Durdu
5 Kas
2 dakikada okunur

Kalenderilik Nedir?

Kalenderilik (veya Kalenderiyye), İslam tasavvufunun marjinal bir akımıdır. Toplumun düzenine, geleneklerine ve dünyevi değerlere karşı çıkan, bunları önemsemeyen bir yaşam tarzını benimseyen sûfîlere "kalender" denir.

Bu akım, mistik bir temele dayanır ve davranışlarıyla (kılık kıyafet, gezginlik, dilencilik) bu muhalif tutumu dışa vurur. Genellikle Horasan Melâmetîliği'nin bir kolu olarak görülür ve Budist, Zerdüştî ile Maniheist etkiler taşır.

Tarihi Kökeni ve Gelişimi

Ortaya Çıkışı

9.-10. yüzyıllarda Horasan (bugünkü İran ve Orta Asya) bölgesinde doğdu. Melâmetîlik'ten etkilenerek, 12. yüzyılda Cemâleddîn-i Sâvî (veya Cemalü'd-din-i Savi) tarafından sistemleştirildi ve tarikat haline getirildi. Sâvî, seyyid kökenli bir sûfî olarak kabul edilir; halifeleri akımı yaydı.

Yayılışı

13. yüzyılda Anadolu Selçukluları döneminde Konya'ya (Ebûbekr-i Niksârî aracılığıyla) ulaştı. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ile etkileşimde bulundu. Moğol istilaları sırasında göçlerle Orta Doğu, Anadolu ve Balkanlara yayıldı.

Osmanlı Dönemi

14.-16. yüzyıllarda Anadolu'da Rum abdalları, Şemsîler ve Haydarîler gibi gruplarla birleşti. Safevî propagandasıyla Şiî eğilimler kazandı. 16. yüzyıldan itibaren baskılar artınca (ulema ve otorite tarafından zındıklık suçlamalarıyla), Bektaşîlik ve Alevîlik içinde eridi. 17. yüzyıla gelindiğinde ayrı bir tarikat olarak yok oldu, ancak etkileri sürdü.

İnançları ve Özellikleri

Kalenderilik, vahdet-i vücud (varlığın birliği) inancını benimser; ancak heretik (sapkın) olarak nitelendirilir. Temel prensipleri:

Dünyevî Değerlere Karşı Çıkış

Fakr (yoksulluk), tecerrüd (yalnızlık) ve riyâzet (çilecilik). Dünya malı, mülk ve toplumsal normlar reddedilir; "göğü ata, yeri ana" bilirler.

Sembolik Anlamlar

"Kalender" kelimesinin harfleri inançları temsil eder: Kâf (kanaat), Lâm (lütuf), Nun (nedâmet), Dâl (diyanet), Râ (riyâzet).

Ritüeller

Çâr-darb (dört vuruş tıraşı: saç, sakal, kaş, bıyık tıraşı) ile dünyevî kıllardan arınma. Esrar (uyuşturucu) kullanımı, raks (dönme), tef-zil çalma gibi ibadetler. Küpe, bilezik, boyun halkası takarlar.

Yaşam Tarzı

Küçük gruplar (3-5 kişi) halinde gezginlik, dilencilikle geçim. Yarı çıplak dolaşma (uryanlık), mescid-tekke ayrımı yapmama. Esrara düşkünlük ve faziletleri gizleyip kusurları öne çıkarma.

Kılık Kıyafet; Çavlak (özel elbise), tıraşlı kafa, piercing benzeri takılar, renkli şallar.

İnanç Temeli; Vahdet-i vücud; Şiî-Ehl-i Beyt eğilimi (İsnâaşeriyye kolu).

Muhalif Yön; Şeriat dışı davranışlar: Alkol, esrar, kadın-erkek karışık zikir. |

Etkiler; Budizm (yogi geleneği), Zerdüştlük, Maniheizm; Sanskritçe "kâlândâra" kökenli.

Toplumsal Etkisi ve Tepkiler

Kalenderîler, ulema ve toplum tarafından tepki gördü: Zındıklık, mülhitlik (inkârcılık) suçlamalarıyla kovuldular. Osmanlı'da Orhan Gazi gibi padişahlar denetim altına aldı; karışıklık çıkınca sınır dışı edildi. Günümüzde marjinal bir akım olarak tarihe karışmış olsa da, "anarko-sûfî" veya punk benzeri bir muhalefet sembolü olarak yorumlanır.